"tres balas"

É o derradeiro título publicado por Edicións Embora. Aquí vos deixo a nota que o autor —individuo ben coñecido neste blogue— suscribe ao comezo do mesmo:

"O presente atrevimento narrativo tivo unha xestación pouco menos azarosa que as desventuras das súas personaxes. Iste texto data de hai xa algúns anos, e foi iniciado coa idea de contribuir con un relato aínda menos extenso que o presente nun proxecto editorial compartido que non se chegaría a materializar, de xeito que o texto inacabado ficou esquencido ata que o azar fixo que pasada unha boa tempada aparecese, xusto cando un andaba a procurar outra cousa nun deses minúsculos aparellos onde se gardan arquivos dixitais. Estaba, como dicía, inconcluso e foi cousa de lle engadir o derradeiro capítulo dos tres cos que conta, para lle poñer o debido punto e final.
A súa redacción foi perpetrada sen botar man de calquer guión ou esquema previo; simplemente, a partires dunha idea inicial foronse engadindo algúns personaxes e situacións na medida que o devir da narración os demandaba, pretendendo facer un aceno de simpatía a ese subxénero coñecido como “pulp” para identificar á literatura popular ou de quiosco. E tal e como se adoitaba indicar ao comezo desas humildes novelas —nas que sangue, sexo e ruindade son ingredientes de rigor—, calquer semellanza coa realidade é puramente casual. Ben certo é que aínda que unha boa parte das situacións que se recrian fan parte da memoria rural da infancia do autor, estas na realidade nada tiveron que ver entre elas e aparecen aquí mesturadas unicamente pola ficción dunha trama que só pretende —cobizada arela— entreter. Vén isto a conto para lle advertir ao eventual lector que non agarde achar neste curto relato virtude algunha que o faga merecedor de pertencer de por sí ao excelso reino da literatura, e que o alumeamento do presente volume débese diante todo á xenerosa vontade da editora amiga que, coñecedora da súa existencía decidiu dar ao prelo o texto orixinal singularmente enriquecido polos debuxos do benquerido amigo Xosé Luis Neira, ata acadar  presencia física na forma deste xeitoso libriño que quén está a ler sostén nas mans."

Por se quixérades asistir ao acto de presentación do mesmo, convidados quedades:

lágrimas de Portugal (7)

Esquina de Alfama
"fado vadío"

“Silencio!, cántase o fado...”

Con esas catro palabras convertidas en verso polo xenio do Daniel Caxete, —sobranceiro xoglar galego, mestre en cantares— comeza unha fermosa cantiga do mesmo nome, que no seu día resultara gañadora nun certame tan importante como era o fenecido Festival da Canción do Landro (1). Ven isto a conto para lle adicar as presentes liñas a este meu amigo cantautor, que foi quen me contou ter ouvido por primeira vez esas palabras na súa mocidade nalgun establecemento nocturno dalgún porto do afastado Moçambique, cando era mariñeiro. A día de hoxe ben sabe Daniel que non era esa advertencia pronunciada polo maitre do local unha chamada á orde para aqueles rebuliceiros mozos de Celeiro que celebraban unha breve estadía en terra despois dunha longa tempada a pescar polo océano Índico. “Silencio!, cántase o fado...” é unha frase case ritual que máis que advertir anuncia, en calquera casa de fados, que algo solene está a piques de suceder.

Dicir fado, pronunciar esa palabra, é tanto como dicir Portugal. Dicir fado é resumir na idea dun cantar a estrana esencia de derrota e rebeldía presentes sempre na idiosincrasia do universo portugués. Porén, dicir fado é diante todo e para min nomear a foz do Tejo, os arrabaldos lisboetas que foron berce duns versos tristes, mistura de lamento e desafío, que ían e viñan prendidos nos panos brancos dos noutrora maxestosos navíos de vela. Fado. Canto de aluvíón, de desamor. De río grande de mansa auga doce que ven morrer sen remedio no bravío mar salgado, chámese Tejo, Guadalquivir ou Río da Prata. Verso que frolece en discretas tabernas dispensarias de amores de fortuna e viño amargo con música de fondo de guitarra ou bandoneón.

O fadista que é fadista
A geito o ferro manobra
"Metendo mão aos arames"
Dá facada como cobra.
Tenho sina de morrer
Na ponta d'unha navalha
Toda a vida ouvi dizer
Morra o homem na batalha.

Reza un fado primitivo... e por aí vai o que segue:

O fadista na taverna
Passa a vida sossegada;
A um gesto da prostituta
Vai dar noutro uma facada.
Chámese embora inmoral
A vidinha do fadista,
Das boas vidas na lista
Não se conhece outra igual.
Trabalho não lhe faz mal,
O andar não lhe cansa a perna,
Ten ão lado a amante terna
Cheia de doce carinho
E tem sempre muito vinho.
O fadista na taverna...

“A Mouraría ja era un ponto marcado nas cartas da jeographia amorosa em 1755, e ja goçava de uma reputaçao horripilante em épochas muito anteriores á da Severa”, conta unha “História do Fado” publicada en Lisboa no ano de 1903 (2). María Severa, á que se refire o autor do libro, foi unha mercenaria do amor que reinou na Mouraría establecida nunha casa de meia porta na antiga rúa do Capelhao,—atual largo da Severa— reconvertida a día de hoxe nun restaurante de altura que tamén é casa de fados (3). Era ésta unha moza de boa feitura, a dicir das crónicas, pero que non pasou a figurar nos libros da Historia pola fermosura persoal senón pola beleza da súa voz, destra en poñer tanto engado nos seus cantos que dela namorou nada menos que un conde, o de Vimioso. E iste representante golfo da nobreza lisboeta foi quen fixo, sen sabelo nin pretendelo, que pola voz da Severa o fado pasara de ser canto proscrito de lupanar, propio de meretrices e proxenetas, a ser aceptado e adoptado como propio pola remeleada burguesía de Lisboa, enfeitizada pola fermosa voz da amante fadista do de Vimioso. Con María Severa, que faleceu moza con apenas vinteseis anos, Lisboa ten contraída unha débeda que teima ser pagada cada noite cando calquera mestre de cerimonia advirte con voz solene: “Silencio, cántase o fado”.

Confeso a miña simpatía polos barrios de Alfama e da Mouraría, viciños e fronteirizos un do doutro. A día de hoxe e por fortuna as casas de meia porta, cos seus fadistas navalleiros son cousa do pasado. Pero as estreitas rúas costentas e empedradas, seguen a estar aí, dando testemuñal conta doutro tempo para quen as queira percorrer. As antigas mancebías foron substituídas hai tempo por respectábeis casas de fado,s máis adaptadas aos tempos que corren. Pero os lugareños ao menos en parte resístense ao cambio de imaxe, pasando a cotío o seu tempo na rúa, a parolar en pequenos corros. Xente case sempre de idade avanzada, sentada á porta das casas —maiormente elas— ou diante algunha taberna —maiormente eles—, non sendo difícil aínda a día de hoxe observar nalgún rostro esa secular expresión de desafío, preservador da pureza dun territorio propio. Convido a calquera visitante a non abandoar Lisboa sen se dar un paseo sen presa por esas rúas, as máis antigas da cidade. E a convivir coas súas xentes aínda que só sexa por uns intres. Non tema o paseante. Calquera posíbel aceno que puidera semellar pouco amigábel non é tal. Quédase niso, nunha obrigada pose que require ise xenuíno decorado. Probe senón o interesado a iniciar algunha pequena conversa, se cadra preguntando ou interesándose por calquera cousa do lugar, e diante a amabilidade coa que de ben seguro será correspondido, non lle quedará outra que me dar a razón.

Desde os tempos anteriores á Severa até a actualidade o fado evoluíu até se converter nunha grande industria multinacional e multicultural. Até en lugares tan afastados como no Xapón hai casas de fados, segundo contan, e en Lisboa e tódalas cidades pertencentes á área cultural lusitana hai fados para tódolos gustos, infindade de xeitos de interpretalo, até con fusións experimentais con outros tipos de música, e as súas letras abranguen tamén un amplo abano de posibilidades. Os seus intérpretes de mais éxito, xa desde tempos de Amalia Rodrígues gozan dun recoñecemento parello ao de outras disciplinas musicais como rock ou jazz. Aí están para o demostrar Carlos do Carmo, María do Ceo, Dulce Pontes, Gisela Joao, Maritza, Mafalda Arnauth... e outros moitos artistas consagrados.

Máis, queda algo da pureza espontánea que o fado tivo nos seus inicios, a día de hoxe, cando a élite da súa interpretación en vivo foi trasladada á exclusividade dos hoteis e restaurantes de moda, reservados a privilexiadas economías?

Por fortuna, a resposta á anterior pregunta é afirmativa. A autenticidade do fado na súa esencia ten un nome: “fado vadío”. Está ao alcance de calquera persoa e a súa existencia debémoslla á xente de Lisboa que o pon en escea cada noite para quen o saiba apreciar.

Que quer dicir “vadío”? Bohemio, marxinal..? Os dicionarios non se poñen de acordo, máis tampouco é necesario. Vadío é espontáneo, a frol de pel, improvisado. Onde prima a frescura da emoción por riba da perfección musical, posto en escea por xente da rúa que cada noite pon toda a vontade da súa voz a compartir sentimentos, nos baretos ou tascas dos devanditos bairros de Alfama e A Mouraría, ou de outros se cadra menos tradicionais como os viciños Chiado ou Bairro Alto. A “Tasca do Chico”, a “do Jaime”, a “Perreirinha”... e algún outro que só coñezo de ouvidas. Pero hai para min un espazo con nome propio, nun lugar singular. A “Esquina de Alfama” é un pequeno restaurante familiar de cociña tradicional, en cuxa intimidade se oficia cada noite un ritual de respeto e devoción polo fado. A voz desgarrada do Lino Ramos, xerente do local, a de Graça María ou Ivone Días, presentes cada noite, comparten espazo e tempo coas doutros artistas afeccionados, espontáneos, chegados desde a rúa. Unha parella forasteira preguntaba polo condutor do taxi que permanecía desde facía minutos mal estacionado, ocupando parte da beirarrúa e coa luz verde acesa no seu teito. “O motorista virá quando terminar. É ele quen está a cantar agora mesmo lá dentro”, foi a cumprida resposta do viciño ao que fixeran a pregunta.

Calquer fin de festa na Esquina de Alfama é dino de loubanza. Ten algo de catarse coletiva, de se sentir na casa. De pertencer por unhas horas a un espazo xenuíno que está no coraçao mesmo da cidade á que un pensa sempre regresar.

Quero pechar esta crónica coa lembranza íntima dos meus pasos percorrendo de vagar as pedras negras das rúas estreitas de Alfama, brilantes por mor do orballo nocturno á luz das farolas, na procura dalgún improbábel auto de aluguer que me levara ata o Brendan. E no medio do silencio da madrugada, só unha voz xurde, esgazada, compañeira de viaxe dunha guitarra portuguesa nalgunha casa de fados que aínda non botóu a chave...

“Silencio!, cántase o fado...”

(1)

(2) 

bibliografía:

• História do Fado, Pinto de Carvalho.
  Empresa de Historia de Portugal. Lisboa, 1903
• A Triste Cançao do Sul, subsídios para a História do Fado. Alvaro Pimentel.
  Livraría Central. Lisboa, 1904

(3)

lágrimas de Portugal (6)

Manuel Gonçalves, retratista

Teño un retrato que estimo especialmente, feito fai pouco na explanada da Santa Luzía de Viana. Nun primeiro plan a miña xenerosa humanidade luce en branco e negro, facendo por sorrir. Ao fondo, febelmente desenfocado como en calquera retrato que se prece, vénse as escadas e a parte baixa da basílica que acubilla á santa vianense, avogada dos ollos. Unha amplo e fermoso templo construído en pedra no século pasado, que no seu cimo ten un pirulo sobresaínte que os locais chaman “o cimborrio”, un mirador ao que se accede por unha angosta escada interior. A este punto din que adoita subir de incógnito a virxe para se regalar a vista ollando desde as alturas a fermosa paisaxe que ofrece a foz do río Limia cando se funde no Atlántico tendo a Viana do Castelo por testemuña.  Panorama destinguido no seu día como o terceiro mellor do mundo por un medio de tanto renome como é a revista do National Geographic.

Manuel Gonçalves ten oitenta e seis anos, e leva setenta a facer fotos nese mesmo lugar. “Dende aquí fun testemuña da ditadura, da revolución, e disto de agora que lle din democracia...”. A praza herdouna do seu pai, e tamén a cámara co seu trípode e os demais trebellos que conforman o laboratorio portábel de revelado a branco e negro.

Ese retrato meu é un agasallo que me fixo Manuel como testemuña da súa amizade. Trato de corresponderlle cunha obra doutro amigo, Xosé Luís Neira, que non precisa de máquina de sacar fotos para facer retratos. Tennos posto con óleo e pinceis, a Manuel e mais a min, conversando entre nós preto desa cámara que saíu da fábrica en 1906 montando o obxectivo Zeiss Ikon que aínda conserva. “Déalle as miñas grazas ao seu amigo pintor, e dígalle que nos sacou moito favoreçidos”.

Neses cento dez anos, cantas imaxes terán viaxado a traveso  dos vidros deste obxectivo, camiño da placa sensíbel que se agocha no respaldo da caixa escura? “moitos milleiros, ou millóns, se cadra”. Por alí teñen pasado, di Manuel, multitude de xente de tódalas crases, até famosos. “Unha vez, xa fai ben anos,  veuse retratar un señor moi posto, que viña con outros aloxarse ao Grande Hotel, que está aquí á beira. Mentres agardaba polo revelado da foto díxome que era o Conde de Barcelona e que se non fose por cousas da política, el debería ter sido o rei de España”.

Una parella de mozos pousa sorridente diante do ollo de vidro da “Minuette”, que así se chama esta cámara, moito adecuada para retratalo amor a xulgar polas figuras de corazóns brancos e as ledas cores coas que o meu tocaio a ten tuneada. A cabeza e as mans do fotógrafo desaparecen no seu interior, manexando  misteriosos resortes, a resgardo da luz. Cando todo está a punto, manda sorrir aos noivos e ficar quediños por uns intres, os mesmos que el emprega en retirar a tapa do obxectivo mentres mide o tempo da exposición cadenciosamente co pé dereito, coma quen acompaña o ritmo dunha melodía. Para rematar, unha hábil sesión de alquimia artesanal, deprendida ao longo de sete décadas  nos tanques portátiles de revelador e fixador, produce o milagre de preservar para a eternidade, sobre un papel aínda húmedo, o tenro sorriso dos dous namorados.

Coido eu tamén que Manuel debería posuír o título de ser, cando menos, un dos fotógrafos  do mundo máis fotografados. Cando está  a facer o seu traballo non é raro que algún visitante da basílica aproveite para levar a súa imaxe copiada na memoria dun destes diminutos aparellos persoais que amais de serviren para falar por teléfono, contan cunha infindade tal de recursos fotográficos como endexamais soñaron o noso fotógrafo nin a súa cámara.

O rapaz da parella que se acaba de retratar leva uns minutos agora teimando inmortalizar a Manuel atendendo aos seguintes clientes. Porta unha cámara réflex á que lle supoño, tropecentos millóns de megapixeles, un procesador de vangarda, gravación en vídeo hd e unha infinda lista de marabillas máis, ás que só teñen acceso os iniciados nesa nova relixión que se expresa nun labirinto de menús. O aceno de contrariedade cando examina na pantalliña do aparello o resultado dos seus disparos contrasta co sorriso que ilumina a cara de Manuel, chea de satisfacción cada vez que observa unha nova fotografía recen extraída do tanque do revelador.

—Como é que a xente continúa a lle pedir retratos nunha cámara tan antiga, sendo a día de hoxe tan doado fotografarse un a si mesmo botando man do teléfono?

—É pola graça que teñen estas fotos, meu amigo! As que eles poden facer non teñen tal cousa.

Deixo unha encomenda aos lectores: se van a Viana,  —e "se o sangue non os engana" que diría Amalia, deberían ir—, suban até a Santa Luzía para ben dos seus ollos. E tamén para lle dar a Manuel un abraçinho da miña parte e, por suposto, aproveiten a ocasión e non deixen de se facer un retrato como é debido, con tódalas da lei, como o que eu teño.

lágrimas de Portugal (5)

(Publicado en 16/04/2016 no antigo blogue "escumaevento. bligoo.es")

Ás veces compre falar, recordar, conversar... compartir lembranzas, imaxes, emocións...

Un sinxelo intento colectivo para rescatar do esquecemento canto simboliza o 25 de Abril.

Para que un manoxo de caraveis vermellos sexan algo máis que un símbolo banal e continúen a frolecer con vida propia, anunciando unha esperanza, por sempre en primavera.

Por todo iso, verémonos o vindeiro sábado en Ferrol.

Convidados quedades.

*****************

Catro imaxes de como foi o evento:

lágrimas de Portugal (4)

(Publicado en 10/03/2016 no antigo blogue "escumaevento. bligoo.es")

MARÍA

Para quen non o saiba, o tuctuc é un veículo de tres rodas, construído co corazón dunha Vespa e a alma dun gladiador. Hai ducias deles a transitar por Lisboa e xa forman parte da paisaxe urbana. O seu sistema de ventilación faino ser especialmente atrativo para ir pola cidade neses días da canícula cando a danza ritual dos raios do sol se deixa entrever por riba do empedrado das rúas.

Non podería precisar os graos de temperatura que se respiraban mesturados coa humidade do Tejo cando saímos do Terreiro do Paço cara a parte alta da urbe, onde Alfama chega até os pés do Castelo de São Jorge. O tuctuc que nos levaba arremetía con determinación os repeitos costentos, carregando o peso dos tres pasaxeiros chegados desde o Brendan, que agardaba amarrado na Doca de Alcántara. Aos mandos do bólido ía unha piloto cuxa audacia nos facía agarrar con forza aos asentos para non sairmos despedidos polos aires nalgún bote provocado polas irregularidades do chan. Era unha moza de cabelo recollido en coleta que se volvía cara nós para nos informar por ríba do seu ombreiro “á nosa fronte temos a Sé Catedral, data do século XII e é a igrexa máis antiga da cidade...” “estamos a pasar agora por un bairro tradicionalmente ocupado por traballadores que habitaban edificios compostos por pequenas vivendas que compartían servicios en común...” “iste é o antigo bairro musulmán, ou da Mouraría, onde por certo nasceu o fado, non sei se ouviron falar da Severa...” “neste edificio que fica á nosa dereita había até non hai moito un hospital, onde por certo nacín eu...”

Aínda non o sabiamos, pero aquela moza era María. A revelación veu un pouco despois, nunha parada estratéxica para repoñeren folgos os viaxeiros e tomar un respiro o auto.

“Chámome María Morbey e son cantante de jazz”.

O tuctuc prosegue a súa viaxe até se deter de novo nun recóvado da rúa. “Isto é Alfama... da parte baixa da metrópole foi canto quedou despois do tremor e o conseguinte sunami que tivo lugar en 1755...” María fala con agarimo da súa cidade, case acariñándoa coas palabras. Despois dun breve silencio pecha os ollos e a súa voz cálida e doce obséquianos cun breve fado interpretado á capella que nos pon o sentir na frol da pel. “Non acostumo cantar fados, mais esta pequena peza foi composta para min por o meu pai, cando aínda era unha nena...” “O meu pai foi músico e arranxista, colaboróu cos máis recoñecidos fadistas. Era de orixe escocés, daí me vén o apelido...” E un xuraría ter visto neste intre pasar voando polos ollos dela unha sombra de saudade.

María, de presencia tan efímera nesta viaxe, aínda tería para nós o agasallo da interpretación espontánea dalgún outro brevísimo fado e da súa conversa, exercendo de apaixonada embaixadora da súa cidade desde o corazón da mesma, compartindo un copinho de ginginha nalgún recanto de Afama na hora do solpor do día previo á partida do Brendan. Este cronista lamenta non ter tomado oportunamente nota das letras deses fadinhos, de todas e cada unha desas historias regaladas por unha lisboeta que un sente coma se a mesma Lisboa falase pola boca dela. Ou coma se ela mesma fose Lisboa, unha determinada dama que exerce de condutora de tuctuc polas rúas empedradas sen esquencer por mor da calor nen do esforzo esa elegacia tan singular que esta cidade contaxia aínda dentro do seu propio caos. Unha elegancia prendida nesa luz súa, marabillosa e única, malia que nela habite a cotío unha sombra triste de decadente melancolía.

O recordo de María esvaécese con Lisboa dunha forma tan fugaz como aparece, tal vez para conservar o engado dun enigma sobre do que a fantasía poda construir historias etéreas. Para que esta cidade teña unha icona máis, a maiores da ponte sobre o Tejo, a Torre de Belém ou a efixie sublimada dun tal Fernando Pessoa. É a imaxe dun tuctuc de cor bermello que parte do Terreiro do Paço gobernado por unha dona que aínda que ela non o pretendera, ten representado para nós a encarnación humana da cidade mesma.

a redeira da chabola

(Publicado en 09/02/2016 no antigo blogue "escumaevento. bligoo.es")

O concepto de chabola nunha metrópole remítenos á imaxe ingrata do fogar marxinal erguido á presa botando man das miserias que a cidade pon fora de si. Porén, unha chabola rente ao mar é outra cousa. Unha chabola rente ao mar é, na sua idea máis tradicional, o espazo en terra firme dende o que se presta iso que agora se deu en chamar apoio loxístico a unha embarcación pesqueira. No seu interior gárdanse e revísanse as artes que están en desuso nese intre da tempada. Xeitos, volantas, brexas... agardan recollidos quén sabe se un cambio de lúa ou de vento para sairen de novo ao mar. E pode que os mais salientábeis  e asiduos visitantes das chabolas sexan as redeiras, habilidosas mulleres de calquera idade, destras en poñer precisas puntadas de sutura na ferida aberta de calquera aparello.

Antes de que a Xunta dese en facer para uso dos armadores asépticas dependencias de deseño funcional nas inmediacións dos peiraos ou nos propios portos, as chabolas adoitaban emprazarse nos baixos das vivendas, nas rúas dos pobos. Fidel a esa tradición, xusto debaixo da miña casa hai unha, coa súa correspondente redeira a traballar noite é día.  Mais non é un alpendre corrente. É unha chabola importante composta de dous andares, con baixo e entrechán, concurrida a cotío por moita xente.

Cando entro na Chabola —a partires de agora xa lle imos poñer o "C" en maiúscula—, na primeira hora da mañá, a nosa redeira xa está alí, ao rente mesmo da entrada. Ocúpase na reparación do aparello que pende dun cravo da parede, protexida pola súa bata de flanela do relente que se cola pola porta vidreira cada vez que entra ou sae algún dos moitos parroquiáns que visitan o lugar. Reparo nela mentres poño azucre no meu primeiro café con leite do día. Semella estar ao seu, o ollar fixo na agulla que porta o fío, co auxilio das gafas para ver de cerca. Está ao seu, pero... cada vez que a miro pregúntome onde estará o seu pensamento. Tal vez sexa a dona ou a nai do armador dono da peza na que está a traballar, e a súa preocupación sexa soamente decidir que prato de tarteira cociñar para o almorzo. Pode que sexa así, e os seus días se sucedan placidamente, dese xeito. Ou pode que non...

Polo medio do día, o local énchese de xente enfeitizada polo recendo anunciador de pucheiros cabalmente gobernados que chega dende o fondo do entrechán. Na repouso do aperitivo vólvome a fixar na redeira que segue a estar alí, a dar puntadas, coma se nada... Que haberá trais dese sorriso seu, que non quer ser nin deixa de ser, enigmático como a dun cadro renacentista...? Se cadra o seu pensamento anda perdido nalgún afastado retrinco da memoria, na ausencia dun ser querido presaxiada polo asubío do vento nunha escura noite de temporal...

Tralo solpor a Chabola é un foro destendido onde se está a falar de todo un pouco. O debate vai e ven do fútbol á política pasando polos mentideiros da vila. A redeira escoita e cala. Traballa en silencio, aínda non pousou a tesoira que desde pola mañá sostén na man. Por onde voa o seu pensamento nesta hora da fin do día? O seu sorriso ten agora un aquel de melancolía. Pode que lembre un remoto día de festa despois da procesión, cando sendo case unha nena aquel rapaz garrido que tanto lle gustaba a convidou a bailar...

Un tal Ramón, de Bilbao, que me agarda cada día na Chabola faime unha confidencia de amigo. "Fíxate que ao rente da redeira hai unha sinatura. É do Dani Kaxete. Pregúntalle. El foi quén trouxo a redeira, e saberá mellor que ninguén, se cadra, en que pensa a muller..."

www.danikxt.com.es  

http://danikxt.blogspot.com.es

www.facebook.com/achabolaviveiro

lágrimas de Portugal (nota previa)

(Publicado en 07/10/2015 no antigo blogue "escumaevento. bligoo.es")

nota previa

A finais de 2012 remataba quen suscribe, xunto con outras persoas, unha grata viaxe en barco á vela ao son da costa de Galicia. Esa viaxe, vindo desde Ribadeo até pasar cara ao sul a raia que marca o Miño, veu render singradura na boca doutro senlleiro río galego-portugués, o Limia, que da sua foz fai berce para acobillar o sereo sono que semella durmir Viana do Castelo. Os apuntes tomados nesa viaxe xunto con algún outro de apócrifa procedencia remataron por dar pé a un fato de follas que acadaron presencia de libro ao abeiro do título Camiños de escuma e vento. (Notas dunha viaxe á vela polo mar de Galicia). Unha das persoas que deixaron ir un anaco do seu tempo nesa viaxe foi o multidisciplinar artista viveirés Xosé Luis Neira Brochs, “Neira”, quen altruistamente e con xenerosidade de amigo viría enriquecer o devandito volume cunha serie de fermosas ilustracións capitulares ben proprias do seu persoal xeito de lle poñer cores ás emocións.

Embora, pasado o tempo necesario para que ficasen esvaecidos na memoria os prudentes votos de non reincidencia en audacia literaria algunha, a inquedanza persoal deu en escoitar unha vez mais ao tunturuntún do tambor da aventura a soar de novo alén do horizonte. Non foi difícil implicar a Neira nun novo proxecto compartido que dese lugar ao presente volume, e ambos os dous estivemos de acordo desde o principio en que o punto, non só de partida senón tamén de retorno debería ser Viana do Castelo, por consideracións que mais adiante imos ver.

Para quen escribir, para quen debuxar, pintar historias, emocións...? Para quen vai ser... Tamén nesto estivemos de acordo. Pois para os amigos, para a xente que nos acompaña, para a que nos soporta e para todos aqueles que de boa vontade suban a bordo como reincidentes ou primeirizos a nos acompañar no Brendan, en presenza ou en espírito. Así que unha vez mais, collan sitio e póñanse a gosto, que nun nadiña imos arrear cabos. Prometemos facer o posíbel para non provocar mais mareo do indspensábel nesta nova singladura, real ou virtual. A satisfación de entreter tan singular tripulación formada ao tuntún por un eclético fato de sufridos leitores non é obxectivo banal. Boto man dun chisco de retranca para dicir que confío non nos confunda o rumbo na agulla do compás a fachenda de pretender entrar no parnaso literario dacabalo destas liñas. E Neira, —como ben saberá quen o coñeza de preto—, está moito de volta de calquer tentación vaidosa. Imos á procura de historias vellas para as remexer ao noso gusto co permiso dos euruditos; e doutras historias que están na boca da xente que as posúe para lle las contar tamén, neste caso sen licencia de ninguén. Poñeremos a espontaneidade por diante de calquer anceio de perfeción, a emoción antes que o dato e cando as circunstacias o requiran habemos fiarnos máis da fantasíaa propia que do rigor alleo. Non podería ser doutro xeito, postos a nos ocupar do vello Portucale, terra de soños.

Imos viaxar pois unha vez mais pola auga e pola terra, pola luz e pola sombra, polo tempo e a distancia, por ese espazo interior onde ningunha emoción durme un sono sosegado. E tamén pola lúa e as estrelas, polos benqueridos astros do universo habemos ir de novo algunha vez, se o tempo acompaña.

Por que Portugal? Porque está aí, tan próximo na terra como nos sentidos. Por todo canto suxire unha bagaxe cultural que fascina. Porque dicir Portugal e nomear o mar vén sendo a mesma cousa dende a noite do comezo da sua historia. Unha historia a miúdo común coa de Galicia e resolta moitas veces á labazada co reino de Castela e os seus achegados. E tamén —porqué non dicilo?—, como un acto persoal de desagravio por atitudes alleas das que un sente vergoña, dispensadas a miúdo dende este lado da raia coa soberbia inorancia de mirar por riba do ombreiro a esa terra irmán que tanto ten para ofrecer e da que a miúdo tanto se descoñece.

Portugal fica aí desde o medievo, tempo no que o que hoxe chamamos Europa se rexía polos preceitos do feudalismo, un sistema de poder vertical que tiña na súa base moreas de servos sen dereitos e no cumio aos soberáns da época, a cotío en guerra ou en alianza, até, cando cadraba, co propio papa de Roma. Polo medio, toda unha xerarquía de señores, condes, duques e demais estamentos da nobreza, donos á súa vez das vidas e facendas de servos e vasalos. Dentro deste contexto de poder militar obviamente a guerra era a principal industria e a península Ibérica o máis cobizado escenario onde a levar á prática.

Acontecéu que no século VIII, —segundo conta a historia oficial—, tropas provenientes do norde de África atravesaron o estreito de Xibraltar e, en pouco tempo, facerse cargo ían da totalidade da península de non ser polo montaraz Pelaio que se revirou á pedrada contra dos invasores desde os penedos de Covadonga. (Historias menos oficiais están a soster visións alternativas destes feitos, pero non é o noso propósito entrar en liortas que non nos corresponden).

Sexa como quer que fose, unha longa guerra chamada daReconquista estaba servida ao abeiro da fe. Porén, á marxe de cuestións espirituais, iste comportamento bélico que se prolongaría por máis de oito séculos constituiu un negocio motivador para esa industria militar feudal. Os “mouros” trougueran consigo novidosossistemas agrarios. Novos cultivos e modernos métodos aplicados aexplotacións de todo tipo fixeran posíbel o florecemento daeconomía e a cultura máis vangardistas do seu tempo. Terras e cidades que baixo a administración musulmana eran a envexa do mundo coñecido constituían tamén codizado botín de guerra para os belicosos reinos cristiáns do norde que ao abeiro da cruz e máis da espada levaban a cabo campaña tras campaña contra do patrimonio dos “infideis”, favorecidas polos innevitabeis conflitosinternos nos que éstes tiñan por costume learse. Este longo confronto daría tempo nos dous bandos contendentes a frecuentesrivalidades e pelexas internas a miudo favorecidas con alianzas e pactos co enemigo.

No que hoxendía é Europa, noutros reinos non fronteirizos cos territorios árabes, algúns membros da nobreza feudal, sinaladamente aqueles que por non seren primoxénitos das súas respectivas casas tampouco eran herdeiros dunha abondosa facenda, facían da guerra a súa primeira ocupación e comandando mesnadas de vasalos guerreiros participaban na chamada Reconquista en sociedade con algún dos reinos cristiáns a cambio de tomaren parte no reparto dos bens incautados ao enemigo. Ou sexa, un xeito mercenario de guerrear.

Afonso VI de León, alcumado “O Bravo”, foi un belicoso rei que gobernou entre os séculos XI e XII cunha notábel ambición de poder. Non conforme con ser señor do reino de León que recebera en herdanza do seu pai Fernando I, arrebatou —segundo contan as crónicas— aos seus irmáns Sancho e García pola vía das armas os reinos de Castela e Galicia, respetivamente. É o rei sospeitoso de cometer crime na persoa dun irmán, do que se ocupa o Cantar del Mío Cid na Jura de Santa Gadea. Na loita cos musulmáns este soberano trouxo na súa axuda a Raimundo e Enrique de Borgoña, dous deses nobres estranxeiros dedicados ao oficio da guerra. Enrique, ademais de casar con Teresa, unha das fillas do rei, recibira polos servizos prestados o territorio comprendido entre os ríos Miño e Tajo, que sería declarado independente polo de Borgoña despois da morte do seu sogro. Deste xeito nacería o condado de Portugal, e sería o fillo de Enrique, Afonso Henriques quen levaría a cabo a completa emancipación do novo país erixíndose como o seu primeiro soberano despois de pelexar en guerra contra da súa propia nai, leada en amores cun sobranceiro membro da nobreza galega despois de enviuvar do cabaleiro borgoñés.

Moitas reviravoltas leva dadas dende aquela a antiga lusitania romana. Gobernaron reis que se dicían labregos, navegantes, poetas... Tivo lugar a expansión marítima. Houbo guerras a cotío, maiormente contra dos viciños casteláns. Tempadas de absolutismo, república, ditadura, revolución, eurodemocracia... Esplendor, decadencia e volta a empezar, parece ser tamén o sino de Portugal. Nove séculos van transcorridos e canto ten ocurrido nesa terra desde entón daría para escribir un apaixoante tratado de historia, pero esa tarefa non entra dentro da nosa capacidade nindas nosas pretensións. Ademáis xa é tarefa comprida por outros antes de nós. Un volume que malia as súas oitocentas páxinas tidúase “Breve historia de Portugal”, viaxa connosco. É da autoría de A. H. de Oliveira Marques, historiador recoñecido non só polo seu eminente traballo senón tamén pola súa participación activa na loita contra a ditadura salazarista. “900 anos a irritar os Espanhois. Séculos de amor e ódio entre dois países que cresceram a discutir”,de Margarida de Magalhaes, é outra obra que nos acompaña. Aínda que máis leviano que o anterior no volume e no contido, engade un delicioso punto de ironía ás cousas do pasado das que trata, o que é moito de agradecer porque sen unha dose de humor, como é sabido, non é doado viaxar. E a cousa non remata aí, nisto da historia observada polo filtro da retranca. Joaquín Fernándes, profesor da universidade Fernando Pessoa do Porto, coa coa habelencia singular de revirar ao seu xeito aqueles pasaxes se cadra menos coñecidos do devir do súa terra. O seu libro “História prodigiosa de Portugal. Mitos e maravilhas, onde se relatan feitos excecionais da lusitanaa gesta” non ten desperdicio, e por iso tamén vén a bordo.

Toda historia de amor que se prece compre ter no seu comezo un feitizo e a miña historia de amor con Portugal non vai ser exceción que quebre regra. Debo facer lembranza dunha primeira viaxe un pouco esvaecida xa nos retrincos da memoria. Incursión feita até a capital do país cando aínda ficaban visibeis as pegadas das pingas de aceite ceibadas polos tanques do brigadeiro Junqueira dos Reis na Rúa do Arsenal. Facer comparanza da primeira impresión que me deixou aquel Portugal inmerso no “Proceso Revolucionario en Curso” posterior ao 25 de abril con este de hoxendía sería tarefa de longo percorrido, que deixamos para máis adiante. Outra viaxe singular foi feita en bicicleta na compaña de dous amigos en setembro do ano 1985 desde Viveiro até Coimbra, en catro días deesforzado pedaleo. Desta viaxe tamén se poderían recuperarsorrideiras lembranzas cando menos curiosas, como cando lle preguntamos a un garda metropolitano do Porto pola “estaçao dotren”, e que tamén deixamos para contar cando cheguemos no presente relatorio á cidade do Douro.

Mais non sabía entón que a Porto habería de viaxar nos anos sucesivos con tanta frecuencia que un xa perdeu a conta. Aí vai a explicación.

Por mor do meu oficio de impresor tomei contacto a mediados da década dos oitenta cunha compañía establecida no Porto, que sededicaba a prestar servizos de “fotomecánica” ás empresas de artes gráficas que lle los demandaban. Chamábase “Colorgráfica” e tiña o seu obradoiro no barrio do Amial, perto do hipódromo da cidade. Unhas instalacións de vangarda ubicadas nunha desas rúas portuenses de segunda orde, con apenas vehículos a transitar polo seu chao empedrado de lastro, roupa a secar nas fiestras, gatos a durmir na beirarrúa e unha diminuta pastelaría na esquina,sinalada por un parasol amarelo xentileza dunha marca de café. Estamos a falar da alborada da era dixital, recentemente introducida daquela no sector gráfico por unha compañía americana que desde entón está a facer computadoras persoaisusando como destintivo a imaxe dunha mazá encetada. Nese tempo, os a día de hoxe antediluvianos escáneres cilíndricos, por mor dos seus prezos prohibitivos e do seu complexo funcioamento eran competencia exclusiva das devanditas fotomecánicas, cuxa laboura, era —para quén non o saiba— a separación a cor representadanunhas transparencias de plástico, os “fotolitos” que se ben hoxe xa son historia, daquela e por ben anos foron empregados polos impresores de todo o mundo para obter a planchas de aluminio coas que logo traballaban as máquinas de imprimir.

As miñas visitas á “Colorgráfica” foron frecuentes nos anos sucesivos, xustificadas por unha razón de peso: o custe deste servizo por parte desa compañía , —impecabelmente fornecido, por outra parte—, era apenas un terzo do que se aplicaba en calqueira outra do seu ramo no estado español. Coido que coñecín e aprendín a amar a Portugal no curso destas viaxes a Porto nas que eran frecuentes longas esperas, ás veces ata de días, agardando porque o traballo ficara pronto coa única ocupación entretanto de dar conformidade a algunha ocasional proba cando era preciso. Restaba tempo para camiñar de vagar cargando no ombreiro algunha cámara de fotos equipada con rolos a branco e negro que logo pasarían polo cuarto oscuro para alimentar unha nacente afición á fotografía que ao longo dos anos había de ir esvaecendo... Viaxes e máis viaxes ultrapasando a raia pola vella ponte de ferro que por Tui atravesa o Miño, vixiada nas correspondentes alfandegas dunha e doutra beira por funcionarios interesados en perseguir o tránsitonon declarado de alixos de café en grao ou aparellos eletrónicos, pero non dunhas follas de plástico chamadas fotolitos, producidas no Porto e pagadas en escudos sen coñecemento do fisco. Con todo, tiña o seu aquel de aventura burlar a cotío a vixiancia policial, a miudo despois de soportar os atascos kilométricos provocados polo propio control da alfandega. Quero pensar, non sen a correspondente ironía, que no intre en que estas liñas vexan a luz os delitos referidos estean convenientemente prescritos por parte da autoridade correspondente. E que esta confesión sirva apenas para me considerar membro a título testemuñal —e non sen o correspondente orgullo—, da honorabel confraría dos aventureirosda raia; de pertencer por mérito propio á sociedade segreda dos contrabandistas doutrora.

Imos zarpar. Só nos queda acomodar con nós algúns ilustres viaxeiros que non deben ficar en terra. Son xente de letras, que nos han prestar prezado auxilio na presente singradura. José Saramago coa súa “Viagem a Portugal” ocupa lugar de honra. Á súa beira vai a “Oda Marítima” do lisboeta Pessoa, a quen por certo doutro poema seu —“Mar Portugués”— pillamos prestado un verso para titularestes textos. A continuación Raúl Brandao perante “A Pesca doBacalhau” e máis “Os Pescadores” poñen o punto de sal necesariona auga desta travesía marítima. Non son os únicos, desde logo. Dalgúns outros habemos ir dando conta máis adiante a medida de que botemos man deles para ilustrar a palabra. Sen esquecer aodoutor trasmontano Miguel Torga que nos acompaña representado nunha breve xoia da literatura de viaxes, “Portugal” onde nos ofrece unha exquisita descrición, case fotográfica dalgunhos recantos do seu país. É a él a quen demandamos uns versos axeitados para este momento cruzal da anunciada travesía que xa está a comezar. Conforman un fermoso poema que se titula “Viagem” e que facemos nosos para xa e dunha vez, nos facer ó mar. Din así,

É o vento que me leva.O vento lusitano. É este sopro humano Universal Que enfuna a inquietação de Portugal. É esta fúria de loucura mansa Que tudo alcança Sem alcançar. Que vai de céu em céu, De mar em mar, Até nunca chegar. E esta tentação de me encontrar Mais rico de amargura Nas pausas da ventura De me procurar... 

Tomei nota, don Miguel. Imos alá.

_______________________

(Continuará, se cadra, ao longo de varios capítulos que verán a luz  en forma de libro —se a audacia dalgunha ousada editora o fai posíbel— xunto coas anteditas imaxes da autoría de X.L. Neira).