"fado vadío"
“Silencio!, cántase o fado...”
Con esas catro palabras convertidas en verso polo xenio do Daniel Caxete, —sobranceiro xoglar galego, mestre en cantares— comeza unha fermosa cantiga do mesmo nome, que no seu día resultara gañadora nun certame tan importante como era o fenecido Festival da Canción do Landro (1). Ven isto a conto para lle adicar as presentes liñas a este meu amigo cantautor, que foi quen me contou ter ouvido por primeira vez esas palabras na súa mocidade nalgun establecemento nocturno dalgún porto do afastado Moçambique, cando era mariñeiro. A día de hoxe ben sabe Daniel que non era esa advertencia pronunciada polo maitre do local unha chamada á orde para aqueles rebuliceiros mozos de Celeiro que celebraban unha breve estadía en terra despois dunha longa tempada a pescar polo océano Índico. “Silencio!, cántase o fado...” é unha frase case ritual que máis que advertir anuncia, en calquera casa de fados, que algo solene está a piques de suceder.
Dicir fado, pronunciar esa palabra, é tanto como dicir Portugal. Dicir fado é resumir na idea dun cantar a estrana esencia de derrota e rebeldía presentes sempre na idiosincrasia do universo portugués. Porén, dicir fado é diante todo e para min nomear a foz do Tejo, os arrabaldos lisboetas que foron berce duns versos tristes, mistura de lamento e desafío, que ían e viñan prendidos nos panos brancos dos noutrora maxestosos navíos de vela. Fado. Canto de aluvíón, de desamor. De río grande de mansa auga doce que ven morrer sen remedio no bravío mar salgado, chámese Tejo, Guadalquivir ou Río da Prata. Verso que frolece en discretas tabernas dispensarias de amores de fortuna e viño amargo con música de fondo de guitarra ou bandoneón.
O fadista que é fadista
A geito o ferro manobra
"Metendo mão aos arames"
Dá facada como cobra.
Tenho sina de morrer
Na ponta d'unha navalha
Toda a vida ouvi dizer
Morra o homem na batalha.
Reza un fado primitivo... e por aí vai o que segue:
O fadista na taverna
Passa a vida sossegada;
A um gesto da prostituta
Vai dar noutro uma facada.
Chámese embora inmoral
A vidinha do fadista,
Das boas vidas na lista
Não se conhece outra igual.
Trabalho não lhe faz mal,
O andar não lhe cansa a perna,
Ten ão lado a amante terna
Cheia de doce carinho
E tem sempre muito vinho.
O fadista na taverna...
“A Mouraría ja era un ponto marcado nas cartas da jeographia amorosa em 1755, e ja goçava de uma reputaçao horripilante em épochas muito anteriores á da Severa”, conta unha “História do Fado” publicada en Lisboa no ano de 1903 (2). María Severa, á que se refire o autor do libro, foi unha mercenaria do amor que reinou na Mouraría establecida nunha casa de meia porta na antiga rúa do Capelhao,—atual largo da Severa— reconvertida a día de hoxe nun restaurante de altura que tamén é casa de fados (3). Era ésta unha moza de boa feitura, a dicir das crónicas, pero que non pasou a figurar nos libros da Historia pola fermosura persoal senón pola beleza da súa voz, destra en poñer tanto engado nos seus cantos que dela namorou nada menos que un conde, o de Vimioso. E iste representante golfo da nobreza lisboeta foi quen fixo, sen sabelo nin pretendelo, que pola voz da Severa o fado pasara de ser canto proscrito de lupanar, propio de meretrices e proxenetas, a ser aceptado e adoptado como propio pola remeleada burguesía de Lisboa, enfeitizada pola fermosa voz da amante fadista do de Vimioso. Con María Severa, que faleceu moza con apenas vinteseis anos, Lisboa ten contraída unha débeda que teima ser pagada cada noite cando calquera mestre de cerimonia advirte con voz solene: “Silencio, cántase o fado”.
Confeso a miña simpatía polos barrios de Alfama e da Mouraría, viciños e fronteirizos un do doutro. A día de hoxe e por fortuna as casas de meia porta, cos seus fadistas navalleiros son cousa do pasado. Pero as estreitas rúas costentas e empedradas, seguen a estar aí, dando testemuñal conta doutro tempo para quen as queira percorrer. As antigas mancebías foron substituídas hai tempo por respectábeis casas de fado,s máis adaptadas aos tempos que corren. Pero os lugareños ao menos en parte resístense ao cambio de imaxe, pasando a cotío o seu tempo na rúa, a parolar en pequenos corros. Xente case sempre de idade avanzada, sentada á porta das casas —maiormente elas— ou diante algunha taberna —maiormente eles—, non sendo difícil aínda a día de hoxe observar nalgún rostro esa secular expresión de desafío, preservador da pureza dun territorio propio. Convido a calquera visitante a non abandoar Lisboa sen se dar un paseo sen presa por esas rúas, as máis antigas da cidade. E a convivir coas súas xentes aínda que só sexa por uns intres. Non tema o paseante. Calquera posíbel aceno que puidera semellar pouco amigábel non é tal. Quédase niso, nunha obrigada pose que require ise xenuíno decorado. Probe senón o interesado a iniciar algunha pequena conversa, se cadra preguntando ou interesándose por calquera cousa do lugar, e diante a amabilidade coa que de ben seguro será correspondido, non lle quedará outra que me dar a razón.
Desde os tempos anteriores á Severa até a actualidade o fado evoluíu até se converter nunha grande industria multinacional e multicultural. Até en lugares tan afastados como no Xapón hai casas de fados, segundo contan, e en Lisboa e tódalas cidades pertencentes á área cultural lusitana hai fados para tódolos gustos, infindade de xeitos de interpretalo, até con fusións experimentais con outros tipos de música, e as súas letras abranguen tamén un amplo abano de posibilidades. Os seus intérpretes de mais éxito, xa desde tempos de Amalia Rodrígues gozan dun recoñecemento parello ao de outras disciplinas musicais como rock ou jazz. Aí están para o demostrar Carlos do Carmo, María do Ceo, Dulce Pontes, Gisela Joao, Maritza, Mafalda Arnauth... e outros moitos artistas consagrados.
Máis, queda algo da pureza espontánea que o fado tivo nos seus inicios, a día de hoxe, cando a élite da súa interpretación en vivo foi trasladada á exclusividade dos hoteis e restaurantes de moda, reservados a privilexiadas economías?
Por fortuna, a resposta á anterior pregunta é afirmativa. A autenticidade do fado na súa esencia ten un nome: “fado vadío”. Está ao alcance de calquera persoa e a súa existencia debémoslla á xente de Lisboa que o pon en escea cada noite para quen o saiba apreciar.
Que quer dicir “vadío”? Bohemio, marxinal..? Os dicionarios non se poñen de acordo, máis tampouco é necesario. Vadío é espontáneo, a frol de pel, improvisado. Onde prima a frescura da emoción por riba da perfección musical, posto en escea por xente da rúa que cada noite pon toda a vontade da súa voz a compartir sentimentos, nos baretos ou tascas dos devanditos bairros de Alfama e A Mouraría, ou de outros se cadra menos tradicionais como os viciños Chiado ou Bairro Alto. A “Tasca do Chico”, a “do Jaime”, a “Perreirinha”... e algún outro que só coñezo de ouvidas. Pero hai para min un espazo con nome propio, nun lugar singular. A “Esquina de Alfama” é un pequeno restaurante familiar de cociña tradicional, en cuxa intimidade se oficia cada noite un ritual de respeto e devoción polo fado. A voz desgarrada do Lino Ramos, xerente do local, a de Graça María ou Ivone Días, presentes cada noite, comparten espazo e tempo coas doutros artistas afeccionados, espontáneos, chegados desde a rúa. Unha parella forasteira preguntaba polo condutor do taxi que permanecía desde facía minutos mal estacionado, ocupando parte da beirarrúa e coa luz verde acesa no seu teito. “O motorista virá quando terminar. É ele quen está a cantar agora mesmo lá dentro”, foi a cumprida resposta do viciño ao que fixeran a pregunta.
Calquer fin de festa na Esquina de Alfama é dino de loubanza. Ten algo de catarse coletiva, de se sentir na casa. De pertencer por unhas horas a un espazo xenuíno que está no coraçao mesmo da cidade á que un pensa sempre regresar.
Quero pechar esta crónica coa lembranza íntima dos meus pasos percorrendo de vagar as pedras negras das rúas estreitas de Alfama, brilantes por mor do orballo nocturno á luz das farolas, na procura dalgún improbábel auto de aluguer que me levara ata o Brendan. E no medio do silencio da madrugada, só unha voz xurde, esgazada, compañeira de viaxe dunha guitarra portuguesa nalgunha casa de fados que aínda non botóu a chave...
“Silencio!, cántase o fado...”
(1)
(2)
bibliografía:
- História do Fado, Pinto de Carvalho.
Empresa de Historia de Portugal. Lisboa, 1903 - A Triste Cançao do Sul, subsídios para a História do Fado. Alvaro Pimentel.
Livraría Central. Lisboa, 1904
